Сутегі атомының байланысқан күйлерінің қозу процесін зерттеу
DOI:
https://doi.org/10.26577/RCPh.2024v89i2-04Кілттік сөздер:
cерпімсіз соқтығыстар, экрандалу эффектісі, кванттық механикалық дифракция эффектісі, эффективті потенциалдар, қозу қимасы, Борн жуықтауыАннотация
Плазма физикасының маңызды салаларының бірі - элементар процестердің физикасы, яғни, молекулалардың, атомдардың, иондардың, электрондардың және фотондардың соқтығысы кезінде орын алатын процестердің физикасы болып табылады. Плазманың құрамы, оның термодинамикалық, транспорттық, оптикалық және басқа да қасиеттері плазмалық жүйеде болып жатқан процестермен, сонымен қатар олардың жылдамдықтарымен анықталады. Сол себепті, соқтығысу процестерін сараптау арқылы плазманың белгілі бір қасиеттерін зерттеуге болады. Дәстүрлі түрде, алғашқы бағалаулар қарапайым әдістермен орындалған кезде белгілі бір моделдің шеңберінде элементар процестерді зерттеу шашырау қимасын зерттеуден басталады. Осы әдістердің қатарына тәжірибеде қолданылуы міндетті болып келетін Борн әдісі жатады.
Бұл жұмыста плазмадағы сутегі атомы және сутегі тәрізді иондардың күйлеріне, энергияларына, сондай-ақ қозу процестеріне плазмадағы ұжымдық эффектілердің әсері зерттелінген. Жұмыс барысында кванттық механикалық әдістер, оның ішінде вариациялық әдіс пен ұйытқу теориясы, сонымен қатар серпімсіз шашырау процесі үшін Борн жуықтауы пайдаланылды. Электрондық соққымен сутегі атомын қоздыру процесі үшін Борн жуықтауы негізінде зерттеу нәтижелері алынды. Жоғары энергиялық соқтығысулар жағдайы үшін Борн жуықтауы жақсы нәтиже көрсетеді. Зерттеу барысында алынған нәтижелер ғылыми және тәжірибелік мәнге ие, себебі шашырау қималарын анықтау арқылы жылдамдық коэффициенттерін анықтауға мүмкіндік береді. Өз кезегінде бұл жылдамдық коэффициенттері плазма бөлшектерінің қоныстануын (концентрациясын) сипаттауға қолданылатын кинетикалық теңдеуді шешу үшін қажет.
Библиографиялық сілтемелер
M. Basu, P.S. Mazumdar, A.S. Ghosh, J. Phys. B: At. Mol. Opt. Phys. 18, 369-377 (1985).
M.M. Seisembayeva, E.O. Shalenov, et al., Physics Letters A 447, 128313 (2022).
K.N. Dzhumagulova, M.M. Seisembayeva, et al., Study of the phenomenon of runaway electron based on the effective interaction potentials, In Proc. Int. Conf. "47th EPS Conference on Plasma Physics" (Sitges) 45A, 349 (2021).
R.P. McEachran, D.L. Morgan, A.G. Ryman, and A.D. Stauffer, J. Phys. B: Atom. Molec. Phys. 10(4) 663–677 (1977).
L. Parcell, R. McEachran, and A. Stauffer, Phys. B.: At. Mol. Opt. Phys. 16, 4249–4258 (1983).
L. Parcell, R. McEachran, and A. Stauffer, Phys. B.: At. Mol. Opt. Phys. 20, 2307–2315 (1987).
D.H. Madison, and K.H. Winters, J. Phys. B: At. Mol. Phys. 16, 4437–4450 (1983).
R. Srivastava, M. Kumar, and A.N. Tripathi, J. Chem. Phys. 84 (8) 4715–4717 (1986).
R.I. Campeanu, D. Fromme, et al., J. Phys. B: At. Mol. Phys. 20, 3557–3570 (1987).
R. Campeanu, R. McEachran, and A. Stauffer, Can. J. Phys. 74, 544–547 (1996).
H. Knudsen, L. Brun-Nielsen, M. Charlton, and M. Poulsen, Phys.B.: At.Mol. Opt. Phys. 23, 3955–3976 (1990).
P. Ashley, J. Moxom, and G. Laricchia, Phys. Rev. Lett. 77 (7), 1250–1253 (1996).
J. Moxom, P. Ashley, and G. Laricchia, Can. J. Phys. 74, 367–372 (1996).
E.O. Shalenov, M.M. Seisembayeva, K.N. Dzhumagulova, T.S. Ramazanov, and M.N. Jumagulov, Electron capture by the excited hydrogen atom in the dense semiclassical partially ionized plasma, In Proc. Int. Conf. "46th EPS Conference on Plasma Physics" (Milan), 43C, 477 (2019).
K.N. Dzhumagulova, E.O. Shalenov, T.S. Ramazanov, and G.L. Gabdullina, Contributions to Plasma Physics 55 (2–3), 230–35 (2015).
M.N. Jumagulov, M.M. Seisembayeva, et al., High Energy Density Physics 36, 100832 (2020).
M.M. Seisembayeva, H. Reinholz, et.al., Contributions to Plasma Physics 62 (10), e202200014 (2022).
E.O.Shalenov, A.T. Nuraly, and K.N. Dzhumagulova, Contributions to Plasma Physics 62 (10), e202200017 (2022).
